Sanal Para Birimi Bitcoin

1990lı yıllarda ABD ekonomisindeki beklenmedik göstergeler yeni ekonomi tartışmalarını başlattı. Aynı dönemde ortaya çıkan yüksek büyüme oranı, düşük enflasyon ve düşen işsizlik bilişim teknolojilerindeki gelişmelerle ilişkilendirilmişti. İktisadi büyüme konusunda yaptığı çalışmalarla tanınan Robert Solow 1987 yılında, “Bilgisayarlar verimlilik istatistiklerinin dışında her yerde var.” diyordu. Ancak internet kullanımının yaygınlaşmasıyla beraber bilgisayarları verimlilik istatistiklerinde de görmeye başlıyorduk.

Yeni ekonomiyle söz konusu olan bazılarının iddia ettiği gibi kapitalizmin ötesinde, onun içsel çelişkilerinden arınmış bir ekonomi değildi elbette. 2000li yılların başında yeni ekonomi balonunun patlamasıyla beraber zaten bu iddialar da anlamsızlaştı. Fakat alttan alta değişen bir şeyler vardı ve bilişim teknolojileri, yeni bir dünyanın kapısını aralamaktaydı.

Bu bağlamda, bilişim teknolojilerini, sadece şu anki kullanımıyla değil içerdiği potansiyelle de değerlendirmemiz gerektiğini düşünüyorum. Geçen ay kısaca değinilen Bitcoin’i de bu çerçevede tartışmak gerekiyor.

Bitcoin, geçen ay Türk basınında da yer aldı. 11 Nisan 2013 tarihli Hürriyet, Bitcoin’i “Yok böyle bir para!” (http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/23016242.asp) başlığıyla haber yaptı. Deniz Gökçe, 14 Nisan 2013 tarihinde Akşam’da yayımlanan “Bitcoin ne menem iştir?” (http://www.aksam.com.tr/yazarlar/bitcoin-ne-menem-istir/haber-186893) başlıklı yazısında Bitcoin’e kuşkuyla bakan bir yazı yazdı. 14 Nisan tarihli Sabah ise “Bitcoin insanı vezir de eder rezil de” (http://www.sabah.com.tr/Pazar/2013/04/14/bitcoin-insani-vezir-de-eder-rezil-de) başlığıyla Bitcoin’i açıklayan bir yazıya yer verdi. Bu haberlere bakılırsa, önümüzdeki günlerde Bitcoin’in adını daha sık duyacağız.

Bitcoin Nedir?

1 Kasım 2008’de, Satoshi Nakamoto imzasıyla metzdowd.com’daki kriptografi listesine Bitcoin adı verilen yeni bir sayısal para birimi hakkında bir araştırma makalesi gönderildi (http://bitcoin.org/bitcoin.pdf ). Nakamoto, listenin müdavimlerinin tanımadığı biriydi. Profilinde, Japonya’dan olduğu yazıyordu ama e-posta adresi bir Alman sunucusundandı. Hakkında Google’da araştırma yapıldığında hiçbir bilgi çıkmıyordu. Büyük bir ihtimalle sahte bir isimdi. Daha sonra, makalesinde teorisini anlattığı Bitcoin’i sadece Windows’ta çalışan bir yazılım olarak geliştirdi. Geliştirdiği yazılımın kaynak kodu kısmen zarifti kısmen de üstünkörü. Koda bakarak Nakamoto’nun bir amatör mü yoksa usta bir yazılımcı mı olduğunu söylemek zordu. Bazılarına göre oldukça geniş bir teorik bilgisi olan ama programcılık tecrübesi pek olmayan bir akademisyendi (https://en.bitcoin.it/wiki/Satoshi_Nakamoto).

Nakamoto’nun bir kişi mi yoksa bir grup mu olduğunu hiç öğrenemedik. 5 Aralık 2010 tarihinde, Wikileaks’in bağış olarak bitcoins kabul edebileceğini duyurmasından sonra Nakamoto, telaşla bunu yapmamalarını söyledi. Nakamoto’ya göre Bitcoin deneysel bir projedeydi ve henüz emekleme evresindeydi. Bitcoin, Wikileaks’ı taşıyacak kadar güçlü değildi. 12 Aralık 2010 tarihinde yazılımdaki birkaç önemsiz ayrıntı hakkında görüşlerini bildirdikten sonra ortadan kayboldu (http://www.wired.com/magazine/2011/11/mf_bitcoin/).

Sayısal para düşüncesi, uzun süredir şifrepunkların aklını kurcalayan bir konuydu ve bu yönde farklı girişimler (bit gold, RPOW, b-money) de olmuş ancak bunlardan hiçbiri başarılı olamamıştı. Örneğin, 1990larda David Chaum tarafından geliştirilen Ecash, hükumetlerin ve bankaların sunduğu iktisadi altyapıya dayanması nedeniyle başarısız olmuştu. Dolayısıyla, yeni bir deneysel proje olan Bitcoin ilgi çekiciydi [1].

Yazılım mühendisliğinde, veritabanları konusunda öğretilen temel konulardan biri işlemlerin (transaction) bütünlüğüdür. Örneğin, Ali’nin ve Ahmet’in 100 TL’si var. Ali Ahmet’e 100 TL havale yaptı. Normal şartlar altında, bu işlem sonucunda Ali’nin parasının kalmaması ve Ahmet’in de 200 TL’sinin olması beklenir. Ali’nin parasının azalması ve Ahmet’in parasının artması tek bir işlem olarak kabul edilmelidir. Aksi durumda, dolaşımda olan paranın azalması ya da çoğalması söz konusu olabilir. Bu işin teknik boyutudur ve aşılması kolaydır.

Ama tüm bu sürecin idari olarak kontrolü de gerekir. Çifte harcama olarak adlandırılan, Ali’nin aynı 100 TL’yi önce Ahmet’e daha sonra da bir başkasına gönderebilmesi engellenmelidir. Günümüz ekonomilerinde bu ilişki, arada bulunan bankalar aracılığıyla yönetilir. Bu ilişkinin temelinde güven vardır. İlişkinin tarafları, aradaki merkez bankasına ya da diğer bankalara güvenmelidirler. Fakat Nakamoto bu güvenin çoğu zaman istismar edildiğini belirtir. Merkez bankasına, paranın değerini düşürmeyeceği konusunda güveniriz ama tarih bunun aksi örnekleriyle doludur. Bankalara paramızı tutmaları ve elektronik olarak transfer edebilmeleri konusunda güvenmeliyizdir, ancak onlar paralarımızı kredi balonları oluşturmak için kullanırlar. Bankalara kimliklerimizi açığa çıkarmayacakları, özel hayatımıza saygı duyacakları konusunda da güveniriz. Bankaların bu güveni pek hakketmediğini bilmemize rağmen ne yazık ki iletişim kanalları üzerinden gerçekleşen parasal ilişkiler, içerdiği tüm zaaflara karşın aradaki bankalara ve hükumetlere güvenmek zorundadırlar.

İşte Bitcoin, bu güveni sorgulayan, arada yer alan üçüncü kişileri devreden çıkaran, kriptografiye dayanan ademi merkeziyetçi bir mimari üzerine kurulan bir para birimidir, bir protokoldür ve bir yazılımdır. Para birimi olarak söz ederken küçük harfle bitcoins, protokol ve yazılım olarak söz ederken ise Bitcoin şeklinde yazılmaktadır (https://en.bitcoin.it/wiki/Introduction).

Bitcoin Nasıl Çalışır?

Bitcoin’i kullanabilmek için önce bir bir cüzdan oluşturmak gerekir. Bitcoin istemcisi adı verilen yazılımlarla bitcoins alma ve gönderme işlemlerini yapabilirsiniz. Orijinal Bitcoin istemcisi olan Bitcoin-QT’yi http://bitcoin.org/en/download adresinden indirebilirsiniz. Bitcoin programlarından oluşan bu ağda merkezi bir otorite ya da sunucu yoktur. Bitcoin-QT istemcisinin bütün ağın bilgisine gereksinimi vardır. Bu yazılımı kullanacaksak, yazılımın 8 GB civarında indirme yapacağını ve çok kaynak tüketeceğini dikkate almak gerekir. Bitcoin-Qt dışında, Multibit (https://multibit.org/), Armory (http://bitcoinarmory.com/), Bitcoin Wallet (http://bitcoin.org/en/choose-your-wallet) gibi yazılımlar da tercih edilebileceği gibi Web uygulaması olarak hizmet veren Flexcoin (http://www.flexcoin.com/), MyWallet (https://blockchain.info/wallet) gibi seçenekler de vardır. Fakat bu web uygulamalarında, yine üçüncü bir kişiyle güven ilişkisi kurulduğunu unutmayalım.

Bitcoin ağı, Bitcoin istemcilerini çalıştıran binlerce makineden oluşur. Bu makinelerin iki ana görevi vardır: İşlem bilgilerinin yayınlanması ve çifte harcamanın engellenmesi.

Bitcoin, İngilizce’de çoğu zaman virtual cash veya virtual currency olarak tanımlanır ve virtual kelimesi dilimize sanal olarak çevrilir. Sanal kelimesinin Türkçe’deki karşılığı ise şöyledir: “Gerçekte olmayıp, zihinde tasarlanan, mevhum, farazi, tahmini.” (bkz. Dil Derneği ve TDK sözlükleri.)

Ancak bu tanım yeni medya tartışmalarında yeterli değildir. Çünkü sanal olarak adlandırılan bir çok olgu elle dokunulur maddi bir varlığa sahip olmamasına rağmen gerçekle doğrudan ilişkilidir ve onu taklit eder. Sanal, gerçek hayatın, onunla etkileşim halinde olan bir parçasıdır. Bitcoin, sanal bir paradır derken de Bitcoin’i maddi dünyadaki para ilişkilerinin sayısal dünyadaki bir modeli olarak değerlendirmek gerekir. Üstelik gündelik hayatta kullanılan para da sanıldığı kadar somut değildir! [1].

Dolayısıyla, herhangi bir para birimi için sorulması gereken soruları Bitcoin’e de yöneltmeliyiz:

Paralar nasıl ve kim tarafından basılır?
Ödemeler nasıl gerçekleştirilir?
Çifte harcama nasıl engellenir?

Paralar nasıl ve kim tarafından basılır?

Gerçek dünyada para, hükumetin yetkilendirdiği kuruluşlarca basılır. Bitcoin’de ise bu görev, tüm Bitcoin ağına dağıtılmıştır. Madenci (miner) adı verilen Bitcoin istemcileri para basımını ve sürümünü gerçekleştirirler.

Madenciler, ağda gerçekleşen tüm işlemlerden (Ör. “Ali, Veli’ye 100 bitcoins ödedi”, “Veli, Ahmet’e 50 bitcoins ödedi”) oluşan bloklar oluştururlar. Oluşturulan bu blok, şimdiye kadar yapılmış olan tüm işlemlerin yer aldığı ve çelişen işlemlere izin verilmeyen blok zincirine (block chain) eklenir. Blok zinciri, hangi bitcoins’in kime ait olduğunu gösteren ve herkesin erişimine açık bir listedir. Blok hareketlerini http://blockchain.info/ adresinden izleyebilirsiniz.

Sadece tek bir blok zinciri vardır ve blokların üretimi rastgele gerçekleşmez. Bir diğer deyişle blok, basitçe ağda gerçekleşen işlemlerin bir listesi değildir. Her blok, kendinden önce zincirde yer alan blokun, verilen herhangi bir sayıyı ya da metni sabit uzunlukta bir çıktıya çeviren hash adlı fonksiyonla oluşturulan çıktısını, ağ üzerinde gerçekleşen bütün işlemleri ve nonce adı verilen bir sayıyı içermelidir.

Madenci, geçerli bir blok oluşturmak için son işlemlerin listesini oluşturur ve önerilecek blok hakkında özet bir bilgi oluşturur. Daha sonra bu özet bilgi, nonce ile birleştirilir ve blok başlığı yaratılır. Yaratılan bu blok başlığının protokolce belirlenen zorluk derecesinde kazanacak kadar küçük bir sayı olup olmadığı test edilir. Değilse, nonce değeri değiştirilerek yeni bir hash değeri hesaplanır. Doğru sayı bulunana kadar bu işlem devam eder.

Madencinin tek şansı sayıları teker teker denemektir. Bir nonce değeri ile X hash değeri oluşturulmuşsa, (nonce + 1) ile oluşturulacak yeni hash değerinin X’ten büyük ya da küçük olacağının herhangi bir garantisi yoktur. Madenci, nonce ile istenen zorluk derecesinde kazanacak kadar küçük bir sayı bulana kadar sayıları teker teker denemelidir.

Doğal olarak bu durumda madencinin ihtiyacı olan tek şey, daha hızlı işlem yapabilmek için daha güçlü bilgisayar donanımıdır. Performansı yüksek bir donanımınız varsa, geçerli bir blok oluşturma şansınız daha da artacaktır.

Yeni bir blok oluşturulduktan sonra bu yeni bloka ait bilgi ağdaki diğer istemcilere gönderilir ve onlardan bu yeni blokun geçerli olup olmadığını doğrulamaları istenir. Yukarıda bahsedilen zorluk derecesi sabit olmayıp, her 2016 blokta değiştirilmektedir. Bu değişiklik, ağda bulunan madenci sayısı ile ilişkilidir ve ortalama olarak 10 dakikada bir geçerli blok oluşturulacak şekilde otomatik olarak ayarlanır.

Yeni blok yaratan istemci sahipleri, altın bulan madenciler gibi ödüllendirilirler. Ödül miktarı aşağıdaki grafikten de görüldüğü gibi giderek azalır ve şu anki protokol gereği kullanımdaki para miktarı en fazla 21 milyon olacaktır:

Ödemeler Nasıl Gerçekleşir?

Ali, Ayşe’ye bitcoins ile bir ödeme yapmak isterse para transferi, arada herhangi bir kişi ya da kurum olmadan, Bitcoin protokolünün sağladığı güven ortamıyla aşağıdaki şekilde gerçekleşir:

Ayşe, Ali’ye adresini gönderir. Bu adres, 1kqHKEYYC8CQPxyV53nCju4Lk2ufpQqA2 şeklinde 1 rakamı ile başlayan bir karakter dizisidir (http://bitcoin-tr.com/teknik-bilgiler/). Ali bu adresten, Ayşe’nin açık anahtarını elde edebilir.
Ali, Ayşe’nin açık anahtarından ve göndereceği miktardan oluşan bir işlem (transaction) mesajı oluşturur.
Ali, işlem mesajını özel anahtarı ile imzalar.
Ali, işlem mesajını ağda yayınlar

Ali, özel anahtarı ile işlem mesajını imzaladıktan sonra üçüncü bir kişi mesajın içerdiği açık anahtarı başka bir anahtar ile değiştiremez (https://en.bitcoin.it/wiki/Introduction). Sahip olduğunuz bitcoins’i başka para birimlerine çevirebilirsiniz veya yeni bitcoins alabilirsiniz. Bu değişimin gerçekleştirildiği çeşitli web siteleri vardır (ör. https://mtgox.com/).

Çifte Harcamanın Engellenmesi

Yukarıdaki işlem sadece para transferini gerçekleştirir ama paranın çift harcanmasını engelleyemez. Dolayısıyla, Ali kendinde bir eksilme olmadan aynı parayı birden fazla kişiye de transfer edebilir. Bitcoin’in en büyük inovasyonu da bu aşamada karşımıza çıkar:

İşlem mesajı tüm ya da olası en fazla bilgisayara iletilir.
Tüm bilgisayarlar, Bitcoin ağında gerçekleşen işlem kayıtlarının bilgisine sahiptir.
Yukarıda belirtildiği gibi dağıtılan işlem mesajlarından her 10 dakikada bir protokol kuralları doğrultusunda yeni bir blok yaratılır.
Bloklar birbirlerine öyle zincirlenmişlerdir ki herhangi birinin değişimi tüm zincirin değişimini gerektirir.
Eğer birden fazla geçerli blok varsa, en uzun olanı tercih edilir.

Böylece Ayşe, Ali’nin işlem kaydının oluşturulan yeni blokta yer almasıyla paranın kendi hesabına geçtiğinden emin olabilir. Bu sürecin güvenirliği, merkezi konumda olan bir kuruluşun güvenirliğinden değil, ağı oluşturan istemcilerin güvenilir olmasından gelir. Ağı oluşturan bilgisayarlar gerçekleşen işlemin geçerliliğini onaylarlar. Ağı yanıltmak isteyen ve çifte harcama yapmak isteyen biri ağdaki diğer bilgisayarların toplamından daha fazla bilgisayara sahip olmalıdır. (https://en.bitcoin.it/wiki/Introduction).

Sonuç

Bitcoin’in en cazip özelliği arada bir bankanın olmamasıdır. Ne hesap hareketlerinizi izleyen ne de havale ücreti kesen bir banka vardır. Bu da bazı kişi ya da kuruluşlara, kesintiye maruz kalmadan küçük bağışlar yapılabilmesini sağlar. Bunların yanında para arzı, belirli bir protokol doğrultusunda ve tahmin edilebilir bir süreç sonucunda gerçekleşir.

Ancak yasal konular nedeniyle insanlar ve kuruluşlar tereddüt içinde. Bunlardan biri de sayısal haklar konusunda önemli çalışmaları olan ve şifrepunk hareketi ile ilişkili EFF (Electronic Frontier Foundation). İlk başta bitcoins olarak bağış kabul eden EFF 2011 yılında bunu durdurdu. EFF’nin bu geri çekilmesindeki en büyük neden yeni bir para biriminin yasallığı üzerine olan kuşkulardı. Ayrıca EFF’nin bitcoins kabul ediyor oluşu, EFF’nin projenin destekçisi olduğuna dair bir izlenim oluşturuyordu. EFF geri çekilme nedenlerinden biri de buydu. Buna rağmen, bitcoins kullananların sayısı hiç de az değildir. Aşağıda bitcoins ile gerçekleşen aylık işlem (transaction) grafiği gösterilmiştir:

Yapılan işlemlerin tahmini Amerikan doları hacmi ise aşağıdaki gibidir:

Yazının başında da belirtildiği gibi sadece Bitcoin’i şu anki haliyle değerlendirmek yetmez, potansiyellerini de ayrıntılı bir şekilde incelemeliyiz. Ama yine de “Bir banka kurmanın yanında, bir banka soymak nedir ki?” diyen Brecht’i anmadan geçemeyeceğim. Bankasız bir dünya herhalde daha güzel olurdu.

Bitcoin’i denemek isterseniz bitcoin.org’un aşağıdaki uyarılarını dikkate almakta fayda var.

Uyarılar

Bu yazıda basitçe tanıtılmaya çalışılan Bitcoin, yaratıcısının da belirttiği gibi deneysel bir çalışmadır. Kullanırken bitcoin.org sitesindeki uyarılara dikkat edilmesi gerekir:

Gerçek hayatta olduğu gibi cüzdanınızı iyi saklayın. Cüzdan oluşturmak için web uygulamalarını seçtiyseniz üçüncü bir kişiye güvendiğiniz için daha dikkatli olmanız gerekir. Ayrıca cüzdanınızın güvenliği tamamen size aittir. Kayıpları önlemek için yedeklenmeli, çalınmalara karşı şifrelenmelidir.

Israrla vurgulandığı gibi Bitcoin, deneysel bir projedir ve (henüz!) istikrarsızdır. Yatırım amaçlı kullanılmamalı, alışveriş sonucunda çok fazla miktarlarda elde tutulmamalıdır. Aşağıdaki grafikten bitcoins’teki dalgalanmaları görebilirsiniz:

Bitcoin’de bir adresi yanlış yazdığınızda Bitcoin işlemi gerçekleştirmeyecektir. Ama doğru bir adrese yapılan transfer geri alınamaz. Para gönderdiğiniz kişi size paranızı geri iade etmedikçe paranızı geri alma şansınız yoktur.

Bitcoin anonim bir sistem değildir. Adresinizden gönderilen ya da size gelen tüm işlemler herkese duyurulur. Anonimlik için birden fazla adres oluşturabilirsiniz. Hatta her para alımı için yeni bir adres alıp kullanmanızın önünde hiçbir engel yoktur. Web’de daha anonim olabilmek için Tor kullanılabilir.

Bitcoins, resmi bir para birimi değildir. Sahip olduklarınız için nasıl vergi ödüyorsanız, sahip olduğunuz bitcoins için de vergi ödemeniz gerekecektir.

Kaynaklar:

[1] Jansen, M. (2013) ‘Bitcoin: The Political ‘Virtual’ of an Intangible Material Currency’ International Journal of Community Currency Research 17 (A) 8-18

[2] Barber, S., Boyen, X., Shi, E. ve Uzun, E. (2012) Bitter to Better : How to Make Bitcoin a Better Currency, Financial Cryptography (FC 2012), volume 7397 of Lecture Notes in Computer Science, pages 399-414. Springer