ABD’de üç siyah kadın, Airbnb aracılığıyla kiraladıkları evden çıkar ve bavullarını arabalarına yerleştirirler. Tam bu sırada etrafları polislerce sarılır ve ellerini havaya kaldırmaları istenir. Kadınları uzaktan izleyen bir komşu, beyazların yaşadığı bir mahallede daha önce hiç görmediği bavullu siyah kadınların hırsızlık yaptığından şüphelenmiş ve 911’i aramıştır. Kadınlar, polislerin amirine durumu açıklamaya çalışırlar ve Airbnb rezervasyon belgelerini gösterirler. Daha önce Airbnb’yi duymamış olan amir, kadınlara inanmaz. Ev sahibini arar. Fakat telefonda doğru kişiyle görüştüğünden emin olamadığı için ev sahibi gelene kadar kadınlar alıkonulurlar. Basit bir yanlış anlama gibi görünebilir ama olayın mağdurlarından Kelly Fyffe-Marshall’ın belirttiği gibi geçen yıl ABD’de benzer sorunlarla karşılaşan 700 insan, evine sağ dönememiştir (https://www.washingtonpost.com/news/business/wp/2018/05/08/a-woman-called-911-about-burglars-at-her-neighhors-house-they-were-black-airbnb-guests/).
Olay hakkındaki haber ve yorumlarda, olayların akışında ırk ayrımcılığının belirleyici bir rol oynayıp oynamadığı tartışılıyor. Belki olayın kahramanları beyaz olsa ve evden ellerinde bavullarla çıkmasalar kendilerinden şüphelenilmeyecek, polis de daha kibar davranacaktır. Bu tartışmayı bir yana bırakalım, olaya bir de 911’i arayan komşunun gözünden bakalım. Komşunuzun evinden tanımadığınız insanların çıktığını düşünün. Polise verdiği ifadesinde de yazdığı gibi evden çıkanlar bagajlarını arabalarına taşırken kendisine hiç selam vermemişler. Şüphelenmiş ve komşuluk görevini yerine getirdiğini düşünerek 911’i aramış. Benzer birçok olayda olduğu gibi kişilerin siyah olması şüpheyi artırmış olabilir. Buna itirazım yok, ama komşunun tepkisi Slee’nin (2015), Airbnb hakkında yazdıklarını hatırlatıyor.
Airbnb, paylaşım ekonomisi olarak adlandırılan akımın yıldızlarındandır. Paylaşım ekonomisi başlığı altında ortaya çıkan iş modellerinin ortaya çıkışında benzer örüntülere rastlanır: Yetenekli genç insanlar yaşamlarında bir sorunla karşılaşırlar, bu sorunu çözmek için bir web sitesi kurduktan sonra çözümünü bir işe dönüştürmenin yollarını ararlar ve Silikon Vadi’sinin girişimci kapitalistlerinin yardımıyla başarılı ve gelişen bir şirket kurarlar. Airbnb’nin hikayesi de böyle başlar. Brian Chesky ve Joe Gebbia adlı iki arkadaş aylık ödemelerini yapabilmek için çözüm ararken akıllarına bir fikir gelir: Kasabalarındaki bir konferansa katılacak kişilerin kalması için daha ekonomik yerler sağlamak. Bunun için sadece bir kaç şişme yatak satın alırlar ve konukları kendi evlerinde misafir ederler. Büyük bir talep olur ve böylece Airbnb’nin (Airbed and Breakfast – Şişme Yatak ve Kahvaltı) temelleri atılır.
Airbnb’ye göre insanlar ek gelir elde etmek için evlerinin bir odasını veya tamamını kiralamaktadır. Airbnb’nin anlattığı ve inanmamızı istediği hikaye budur. Fakat Slee (2015), gerçeğin anlatıldığı gibi olmadığına, Airbnb’de birden fazla ilanı olan (dolayısıyla basitçe evini paylaşmayan) ev sahiplerinin hiç de azımsanmayacak bir oranda olduğuna işaret etmektedir. Daha önce evlerini normal yollardan kiraya veren ev sahipleri artık evlerini Airbnb üzerinden yerli ve yabancı turistlere, kısa süreli olarak kiralamaktadır. Airbnb, serbest piyasaya göre mülk sahiplerinin mülkleriyle istediklerini yapabileceklerine inanmaktadır. Ancak kiracıların ve ev sahiplerinin karşılıklı sorumlulukları olduğu gibi insanların komşularına ve yaşadıkları şehre karşı da sorumlulukları vardır. Slee (2015) komşularınızın ara sıra misafiri olduğunda bunun sorun olmayacağını ama apartmanınızda her hafta yeni insanlar görmenin rahatsız edici olduğunu yazar. 911’i arayan komşuyu ırkçılıkla itham etmeden önce bunu da dikkate almak gerekir.
Ana akım medya, Airbnb ve diğer paylaşım (aslında bir paylaşım da yok!) ekonomisi şirketlerini faaliyette bulundukları sektörlerde tekellere meydan okuyan kahramanlar olarak betimler. Ama Airbnb’nin büyük otel zincirleriyle bir sorunu yoktur. Airbnb’nin faaliyetlerinden asıl zarar gören çeşitli vergileri ödemek, yasaların mecbur kıldığı sağlık ve güvenlik önlemlerini almak zorunda olan bağımsız otellerdir. Bu otellerin Airbnb’nin düzenlemelerden ve dolayısıyla maliyetlerden muaf ev veya odalarıyla rekabet edebilmesi zordur. Dolayısıyla Airbnb’nin asıl yıktığı şehir hayatını düzenleyen kurallardır. Normal şartlarda, sıradan evlerin keyfi olarak bir otel gibi çalıştırılamaması ve yazının başındaki gibi bir olayın yaşanmaması gerekirdi. Scholz’un (2017) vurguladığı gibi yasadışılık, paylaşım ekonomisinin bir kusuru değil, özelliğidir. Benzer yöntemler izlenir: Önce çeşitli yasaları çiğnerler, daha sonra da büyüyen tüketici tabanını başarılarının bir kanıtı olarak göstererek yasaların değişmesini talep ederler. 2015’te Airbnb, San Fransisco’daki faaliyetlerinin düzenlenmesi talep edildiğinde buna karşı kulis faaliyeti yürütmek için 8 milyar dolardan fazla harcamıştır. Uber, kulis faaliyetleri için Walmart’tan daha fazla para harcamaktadır.
Yazının devamında tartışacağım gibi paylaşım ekonomisinin, daha doğru bir ifadeyle platform kapitalizminin, en büyük yasadışılıkları çalışma ilişkilerinde yaşanmaktadır. Bu platformlar, tüketicileri (en azından kısa vadede) memnun etmektedir. Ama değişimi (ya da yıkımı) bir de çalışanlar açısından incelemekte yarar var.
İstihdamdan Esnek Çalışmaya
Girişimcilik, çağımızın gözde kelimelerinden biri. Gençler, girişimciliğe ve kendi işlerini kurmaya teşvik ediliyorlar. Nobel Barış Ödülü sahibi Muhammad Yunus, insanoğlunun daha mağaralarda yaşarken bir girişimci olduğunu söylüyor. Muhammed Yunus’a göre mağaralarda yaşarken kendi yiyeceğini bulan ve karnını doyuran, dolayısıyla kendi işinde çalışan insanlardık. Medeniyetle beraber işçi olarak damgalandık ve girişimciliğimizi unuttuk. LinkedIn’in kurucularından Redi Hoffman (2013) da Muhammed Yunus’un bu tezinden yola çıkarak girişimciliğin yaratma isteği olduğunu ve bunun da DNA’mıza kodlandığını iddia etmektedir. Hoffman’a (2013) göre tüm insanların girişimci olması herkesin bir şirket kurmak için doğduğu anlamına gelmez, girişimcilik insanın kendi yaşamından başlar. İş yaşamının yeni koşulları, insanları girişimci içgüdülerini yeniden keşfetmeye zorlamaktadır.
Hoffman’a (2013) göre son altmış yıldır iş piyasası eğitimli çalışanlar için bir yürüyen merdiven gibi çalışmaktaydı. Üniversiteden yeni mezun olan biri IBM, GE, Goldman Sachs gibi şirketlerin alt basamaklarında çalışma hayatına atılıyor, tecrübe kazandıkça ve oyunu kurallarına oynadığı sürece üst basamaklara tırmanabiliyordu. Üst basamaklar, daha fazla güç, gelir ve iş garantisi anlamına geliyordu. Basamakları tırmandıkça, geride bırakılan basamaklara yine benzer özelliklere sahip insanlar geliyordu. Altmışlı yaşlarda ise insanlar güzel bir emekli maaşıyla emekliye ayrılabiliyorlardı. Hoffman’ın da (2013) belirttiği gibi bu tırmanma süreci tamamen otomatik olarak gerçekleşmiyordu ama temel bir yetkinliğe sahip, çaba gösteren ve büyük şanssızlıklar yaşamayan biri için rüzgar arkasındaydı. En azından beklenti bu yöndeydi. Fakat günümüzde bu merdivenin tüm basamakları, aşağıdan yukarıya tıkanmış durumda. En altta, daha merdivene adım bile atamayan işsiz veya eğitimine uygun olmayan bir işte çalışmak zorunda kalan gençler var. Diğer yanda yetersiz emekli maaşları nedeniyle çalışmaya devam eden ya da kısa bir emeklilik arasından sonra yeniden işgücüne katılan altmışlarında ve hatta yetmişlerinde olan insanlar var. Orta yaşlı insanlar, merdivenin ortasında sıkışıp kalmışlar, daha yukarı tırmanamıyorlar ve alttan gelen baskıyla boğuşuyorlar. Orta yaşlı insanlar için merdivende bulundukları basamakta ayakta kalabilmek her geçen gün daha çok zorlaşıyor ve önemli bir kısmı merdivenden aşağıya itiliyor. Kendini geliştirme ve yeni yetenekler kazanma, artık çalışanların omuzlarında. Şirket ve çalışan ilişkisi geçicileştikçe, şirketler çalışanları için bir yatırım yapmakta isteksiz davranıyor ve daha esnek çalışma modellerine yöneliyorlar.
Çağımızda iş bulabilmenin veya bulamamanın kişinin bu yeni şartlara uyum sağlayabilmesi ile ilgili olduğu vaaz ediliyor. Son yıllarda çıkan haberlerde bu vaaz örneklerini açık seçik görebiliriz. Gençler bir yandan girişimciliğe teşvik edilirken diğer yandan kariyer planlamasının önemi vurgulanmaktadır. Gençlere, esnekliğin kendileri için yeni olanaklar sağladığı hakkında girişimcilik ve kariyer hikayeleri anlatılmaktadır. Scholz (2017) bunu, Up in the Air adlı filmde George Clooney’in oynadığı Ryan karakterinin yaptığı işe benzetmektedir. Ryan, insanlara işten çıkarıldıklarını ileten bir danışmanlık şirketinde çalışmaktadır. Ryan, işten çıkarılma haberini verirken “Dünyayı değiştiren, imparatorluk kuran adamlar da sizin geçtiğiniz yerlerden geçti. Geçtiler çünkü bunu yapabilecek kapasitedeydiler.” diye söze başlamakta ardından da karşısındaki kişiye bunun yeni bir fırsat olduğunu anlatmaktadır: “Bu, sizi olgunluğa eriştirecek yeni bir işe atılma sürecinin ilk adımı.” İşten kovulan insanlar artık kendilerini mutlu eden şeyi yapabilecektir. Ryan, Hoffman’ın (2013) anlattığı kariyer merdivenini olumsuz bir tonda betimler. Aynı şirkette ömür boyu çalışan, sabah işe gelip akşam işten ayrılan insanların yaşamlarının yavanlığından ve asla mutlu bir anları olmadığından söz eder. Bu işten çıkarma mağdur için bir talihsizlik değil, fırsattır.
Aynı strateji, kalıcı iş sözleşmelerinden esnek çalışmaya kayış sürecinde platform kapitalizmi tarafından da uygulanmakta, çalışmanın esnekliğinin daha iyi bir yaşam anlamına geldiği anlatılmaktadır: Patron yok, sinir bozucu iş arkadaşları yok, uzun çalışma saatleri yok bunların yerine bağımsız ve özerk çalışma, seçenekler ve fırsatlar vardır. Fakat bu durum işçi-işveren ilişkisini düzenleyen kuralların olmayışı, sendikasızlık ve işin tüm yaşama yayılması anlamına da gelmektedir. İşverenin işçiyi istihdamının yerini geçici, yarı zamanlı ve serbest (freelance) çalışma almaktadır. Dijital ekonomiyle gelen esneklik çalışanlara, özellikle Hoffman’ın (2013) anlattığı yürüyen merdivende tutunamayan ya da o merdivene hiç adım atamayanlara, yeni olanaklar sunmaktadır. Sabah Uber için direksiyon başında olan, öğleden sonra TaskRabbit için mobilya montajı yapan ve hayatını ancak bununla sürdürebilen insanlar vardır. Ancak Scholz (2017) istihdamı romantikleştirmemekle beraber istihdamın çalışanlara sağladığı koruma ve yararların kolayca bir kenara bırakılamayacağının altını çizer. Platform kapitalizminin aşağıdaki örneklerinden de görülebileceği gibi platformlar bir yandan istihdamın zayıfladığı yeni koşullara uyum olanağı sunarken diğer yandan zayıflığı yaratan bu koşulları derinleştirmektedir.
Amazon Mekanik Türk
Scholz’un (2017) belirttiği gibi sürekli yeni platformlar ortaya çıkmaktadır ama bu platformlardan Amazon’un Mekanik Türk’ü (Amazon Mechanical Turk – AMT) esnek çalışma/çalıştırma için örnek bir model oluşturmaktadır. AMT’nin etkin işgücü, tüm işgücünün ufak bir kısmını oluşturmasına rağmen dijital ekonomideki eğilimleri ve gelecekteki olası iş modellerini göstermesi açısından önemlidir.
AMT adını 18. yüzyılda, satranç oynayan Mekanik Türk adlı otomattan almaktadır. Satranç tahtasının yanında, hamleleri yapan bıyıklı ve sarıklı bir Türk figürü vardır. Makinenin kapağının altında çok sayıda kaldıraç ve makaradan oluşan karmaşık bir sistem vardır. Otomat bir çok satranç oyuncusunu alt etmeyi başarır. Bunun nasıl olduğu uzun süre anlaşılamaz ve Mekanik Türk hakkında çeşitli teoriler ortaya atılır. Aslında hamleleri yapan, otomatın içinde saklı bir satranç ustasıdır ama bu sır yıllarca keşfedilemez (http://www.gercekbilim.com/amazon-comun-mekanik-turk-servisinin-hikayesi/).
2005 yılında kurulan AMT de benzer bir prensiple çalışmakta, işçiler ve işverenler teknik altyapısı Amazon’a ait bir platformda bir araya gelmektedir. Tabii ki AMT’nin içine gizlenmiş insanlar yoktur. Ancak AMT’nin birçok müşterisi taleplerini yerine getirenin etten kemikten insanlar değil de algoritmalar olduğunu düşünmeye meyillidir. Amazon’un tanımlamasıyla, bu “yapay yapay zeka hizmeti”nin yaptığı kitle kaynak kullanımı (crowdsourcing) ile bilgisayarların yetersiz kaldığı işlerin (18. yüzyılda Mekanik Türk’ün yaptığı gibi!) insan zekasıyla gerçekleştirilmesini sağlamaktır. Yapay zekadaki tüm ilerlemelere rağmen bir fotoğraftaki veya videodaki nesneleri tespit etmek, bir ses dosyasının çevriyazımı, verinin tekilleştirilmesi gibi işlerde insan zekası hala daha başarılı olduğu durumlar vardır. AMT, bu tip ihtiyaçları olan firmaları işgücünü sunan insanlarla buluşturmaktadır. AMT, benzer faaliyet içinde olan diğer platformlar gibi kendini bir işçi kiralama ajansı olarak göstermekten özellikle kaçınarak sadece teknolojik altyapı sunan bir şirket olduğunu iddia etmektedir.
AMT, bir projenin binlerce parçaya bölünmesine imkan vermekte ve daha sonra Amazon’un Turker adı verilen işçileri bölünen bu parçalardan birini üzerine almaktadır. Turkerlar, üç gruba ayrılabilir. Birinci grupta yer alan Turkerler çoğunlukla tecrübeli ve iyi eğitimlidir. Kimi zaman sadece can sıkıntısından çalışırlar ve diğerlerine göre daha çok kazanabilmektedirler. İkinci gruptakiler, yaşadığı yerde bir iş bulamayan ve AMT’den başka seçeneği olmayanlardır. Üçüncü grup ise psikolojik veya fiziksel rahatsızlığı nedeniyle düzenli bir işte çalışamayan ya da sabıkalılar gibi normal şartlarda iş bulması daha zor olan insanlardan oluşur. Kısa süreli ve geçici işler, bazıları için bir seçenek olabilir. Fakat ekonomik şartlar nedeniyle, geçici işler sürekli bir yaşam biçimi haline gelmektedir.
İşin daha ufak parçalara bölünmesi yeni değildir. Ancak işi talep edenler (herhangi bir birey, kuruluş, araştırmacı veya firma olabilir) anonimdir. İşi yapan algoritmalar değildir ama bir işe en uygun Turker algoritmaların yardımıyla bulunmaktadır. Talepçiler, yapılan işi beğenmeyerek ödeme yapmama hakkına sahiptir ve bu az rastlanılan bir durum değildir. Ayrıca talepçinin ödeme yapmaması, yaptırdığı parça işi kullanamayacağı anlamına gelmemektedir. Amazon sözleşmelerinde bu ücret hırsızlığına açıkça hoşgörüyle yaklaşılmaktadır. Fakat tam tersi durumda, bir Turker’ın hesabı herhangi bir uyarı ve açıklama yapılmadan geçici bir süre veya tamamen kapatılabilmektedir.
Amazon’un işvereni kayıran bu uygulamasını daha da ilerleten 99designs gibi şirketler de vardır. Müşteriler tasarım için 99designs’a başvurmakta ve tasarımcılar siteden ilan edilen bir iş için yarışmaktadır. Ama yalnızca biri vadedilen parayı alabilmektedir. SpecWatch (http://www.specwatch.info) ve No!SPEC (https://www.nospec.com/) gibi siteler tasarımcıları bu tarz yarışmalara karşı uyarmaktadır. SpecWatch, tasarımcıların ücretsiz çalıştırılmasına karşı çıkmaktadır. No!SPEC’e göre bu tarz yarışmalar siteleri yapılan işin kalitesini de düşürmektedir. Kanadalı Tasarımcılar Birliği, üyelerinin 99designs gibi yarışma temelli sitelere katkıda bulunmasını yasaklamıştır.
Lyft ve Uber
Lyft ve Uber’den önce insanların bir şirkete ait arabalara belirli bir zaman aralığında eriştiği araba paylaşımına dayalı iş modelleri vardır. Lyft ve Uber’in iş modelinde ise araba yolculuğunun paylaşımı sözkonusudur. 2007 yılında Logan Green ve John Zimmer Cornell Üniversitesi’nde aynı yöne giden kişileri eşleştiren Zimride adını verdikleri bir program başlatırlar. Program kısa sürede diğer kampüslere de yayılır. 2012’de Zimride, Lyft adlı uygulamayla şehir içinde ulaşım olanağı sağlamaya başlar. İlk başta yolcunun arabasına bindiği kişiye bir ödeme yapması gibi zorunluluk yoktur. İnsanlar aynı yöne gittikleri kişileri arabalarına almaktadır. Ama Lyft’in topluluk ve paylaşım mesajıyla başlayan hikayesi kısa sürede ticari bir modele evrilir (Slee, 2015).
2009’da kurulan Uber’in ilk başta ne topluluk ve paylaşım gibi kaygısı vardır ne de paylaşım ekonomisi taraftarları Uber’i kendilerinden görmektedir. Slee’nin (2015) belirttiği gibi daha çok zengin müşterileri hedefleyen Uber oyuna sağdan dahil olur. Uber’in limuzin hizmetlerinden yararlanmak isteyen müşteriler bir uygulamayla bu taleplerini Uber’e iletmekte ve hemen kapılarına bir limuzin gönderilmektedir. 2013’te Uber, UberX uygulamasıyla iş modelini genişletmeye karar verir. Lyft’in yaptığı gibi taksi lisansı olmayan sürücülerin kendi arabalarıyla taksi hizmeti verdiği bir modele yönelir. Bu arabaların çoğunda ticari sigorta bulunmamaktadır. Bir diğer deyişle, Airbnb’de olduğu gibi Uber’in düzenleyici yasaları dikkate almaması Uber’i geleneksel taksi hizmetlerine göre daha az maliyetli yapmaktadır. Bu nedenle Airbnb gibi Uber’in de en çok mücadele ettiği geleneksel taksi hizmetleri değil taksi hizmetlerini düzenleyen yasalardır.
Uber adına çalışan sürücülerin kazandıkları paranın bir kısmı Uber’e gitmektedir. Uber’in payına düşen oran şehirden şehre ve zaman içinde değişebilmektedir. Örneğin Uber bir şehirde faaliyete yeni başladığında sürücülere ve müşterilere çeşitli sübvansiyon ve teklifler sunmaktadır. Şehirdeki yerini sağlamlaştırdıktan sonra ise taksi ücretlerindeki payını giderek artırmaktadır. Uber’in potansiyel yatırımcılarıyla yapılan bir toplantıda şirketin CFO’su Brent Callinicos, Uber’in taksi ücretlerindeki oranını kolayca %25’ten %30’a çıkarabileceklerini söyler. Bunun üzerine risk sermayedarı Mike Novogratz, “Mutlu çalışanlarınız var, mutlu müşterileriniz var, mutlu hissedarlarınız var. Kutsal üçlü şirketinizden heyecan duyuyor. Neden bunu riske atıyor ve çalışanlarınızın ücretini %5 aşağıya çekiyorsunuz?” diye sorar. Callinicos’un yanıtı durumu özetlemektedir: “Çünkü bunu yapabiliyoruz.” (age)
Bağlayıcı standartların olmadığı, sürücülerin Uber’in bir çalışanı değil, bağımsız sözleşmeli olarak kabul edildiği bir durumda Uber çalışma koşullarını kolayca değiştirebilmektedir. Bu bağlamda, ABD’deki en önemli tartışmalardan biri sözleşmeli çalışma ile istihdam arasındaki farktır. ABD yasalarına göre istihdamda, işveren işçinin çalışma süreci hakkında söz sahibidir. Bağımsız sözleşmede ise işveren süreci kontrol etmek yerine işçiye çalışma süreci sonucunda çıkacak ürünü bildirir. İstihdamı bağımsız sözleşmeden ayırmak için dört test uygulanır. Bu testlerde kısaca aşağıdaki durumlar incelenir:
- İşin yapılması için gerekli araçlar işveren tarafından mı sağlanıyor?
- Çalışma süreci, işveren tarafından kontrol ediliyor mu?
- İşveren, işyerini sağlıyor mu?
- İşçi, sadece bir işte mi çalışıyor? Bir başka deyişle ekonomik olarak sadece bir şirkete mi bağımlı?
Ancak bu testler 80 yıl öncesinin iş ilişkilerine göre düzenlenmiştir. Örneğin, insanlar platform kapitalizminin buluttaki altyapısına kendi bilgisayarlarıyla, kendi evlerinden erişip çalışmaktadır. Bu durumda, işveren işyerini sağlamıyor diyebilir miyiz?
2015 yılında bir hakim, bir Uber sürücüsünün sözleşmeli değil şirketin çalışanı olduğuna karar vermiştir. Bu tip davalar, yeni çalışma ilişkilerinden kaynaklı sorunları görünür kıldığı ve daha genel çözümleri gündeme getirdiği için önemlidir.
TaskRabbit
2015’te, 54 milyondan fazla ABD’li serbest, yarı zamanlı, bağımsız sözleşmeli ya da gündelikçi olarak çalışmaktadır. Uber’in 160 bin, Lyft’in 50 bin sürücüsü yollardadır. 2008’de kurulan TaskRabbit’in ise 2015 yılında, 19 şehirde 33 bin çalışanı vardır. Sözleşmelilerin en az %70’inin lisans, %20’sinin yüksek lisans, %5’inin de doktora derecesi vardır. Buna karşın TaskRabbit çalışanları, aldıkları eğitimle ilgisiz olarak klima kurulumu, IKEA mobilyası montajı, yılbaşı hediyelerinin paketlenmesi, babalar günü için hediye almak gibi işler yapmaktadır. Ayrıca TaskRabbit’le taşeronlaştırma uygulamalarını ilerleten şirketler iki saatlik bir ofis işi için tam zamanlı personel istihdam etmek yerine TaskRabbit’e başvurmaktadır. Bir çok benzer platformda olduğu gibi iş bitiminde müşteriler çalışanları notlandırmakta ve potansiyel işverenler bu notları değerlendirerek çalışan seçmektedir.
TaskRabbit’in çalışanlarının %60’ı kadındır. Çalışanların %10’u, tam zamanlı çalışmasına karşın TaskRabbit tam zamanlı bu çalışanlarına aile yardımı ücreti, sağlık sigortası, emeklilik planı, hastalık izni, ayrımcılığa karşı temel işçi korumaları ve örgütlenme hakkı sağlamamaktadır. Bunun yanında, işçi ve işverenleri ifade etmek için kullanılan dil, işçi-işveren ilişkisini gizlediği gibi aşağılayıcı da olabilmektedir. Örneğin işverenler, TaskRabbit platformundaki rolleri dikkate alınarak gönderen veya görev postalayan, işçiler de görev tavşanı, tavşan veya şimdi olduğu gibi görevli olarak adlandırılmaktadır. Scholz (2017), TaskRabbit’in CEO’su Leah Busque’nin “tavşan” olarak çağrılması durumunda kendini aşağılanmış hissedip hissetmeyeceğini merak etmektedir.
Platform Kapitalizmine Karşı Platform Kooperatifleri
İstihdamın yerini geçici sözleşmelere ve güvencesiz çalışmaya bırakmasıyla beraber sömürü artmaktadır. Mağdurlar durumlarından memnunlarsa yine de buna itiraz etmek gerekir mi? Paylaşım ekonomisi, esnek (gig) ekonomi, işbirlikçi (collaborative) ekonomi, akran (peer) ekonomisi vb adlarla kutsanan ama Scholz’un (2017) talep üzerine (on demand) ekonomi olarak adlandırmayı tercih ettiği yeni modeller öğrencilere, geçici işlerde çalışan eğitimli işçilere ve Airbnb’de olduğu gibi ikinci evi olanlara güzel fırsatlar sunmaktadır. Tüketiciler, daha düşük fiyatlardan ve Uber sürücülerinin notlandırılmasında olduğu gibi kendilerini patron olarak görmekten memnundurlar. Ancak, sömürü ilişkisi sadece sömürüleni değil, toplumun genelini etkilemektedir.
Bu yeni iş modelleri, şirketlerin kalıcı istihdam yerine talebe bağlı, sözleşmeye dayalı ve yarı zamanlı esnek çalışma modellerini uygulayabilmelerinin de koşullarını oluşturmaktadır. Bu süreçte, zorlu mücadelelerle kazanılmış sekiz saatlik iş günü, asgari ücret, fazla mesai ücreti gibi haklar kaybedilmektedir. Artık işverenler sağlık sigortalarına, işçi tazminatlarına veya sosyal güvenlik ödemelerine katkıda bulunmak zorunda değildir. Scholz’un (2017) dikkati çektiği gibi girişimcilik, esneklik, özerklik ve seçenek söyleminin altında gizlenen işsizliğin, hastalığın ve yaşlılığın işçinin omuzlarına yıkılmasıdır. Elbette ki ABD’de bu çalışma koşullarının birebir sorumlusu platform kapitalizmi değildir. Bu platformlar neoliberal politikaların yarattığı koşullarda filizlenmiştir. ABD’de özellikle Cumhuriyetçi Parti iktidarlarında işçi haklarına karşı ciddi bir saldırı vardır. Örneğin 1941’de, her 11000 işçiye bir federal müfettiş düşerken 2008’de 141000 işçiye bir müfettiş düşmektedir. 2011’de ise 7 milyon işletmede çalışan 130 milyon işçiden sorumlu 1000 müfettiş vardır. Kısacası, çalışma yaşamındaki ihlallerin tespitini zorlaştıran bir strateji uygulanmaktadır.
Platformları daha etik bir çerçevede hayata geçirmeye çalışan şirketler de vardır. Örneğin MobileWorks, işçileri değiştirilebilir parçalar olarak görmemekte ve onlarla daha sıkı ilişkiler geliştirmeye çalışmaktadır. Şirket, işçilerin ikamet ettiği ülkeye göre bir asgari ücret politikası uygulamaktadır. Daha önemlisi parçabaşı yerine çalışılan saate göre bir ödeme yapmaktadır. MobileWorks’un CEO’su Anand Kulkarni bu uygulamanın işin kalitesini artırdığı savunmaktadır. Ancak tüm bu olumluluklara rağmen Scholz (2017), MobileWorks’ın dağıtık iş gücünün hala geçici ve sürekli istihdamın sağladığı yararlardan yoksun olduğuna dikkati çekmektedir. Samasource da AMT gibi çalışan ama daha adil bir ücret politikasına sahip, kâr amacı gütmeyen bir işletmedir. Daha çok kadınlar ve gençler gibi iş bulma şansı daha kısıtlı olan kesimlere iş sağlamakta, işçilerin daha yüksek ücretli işler bulabilmesi için eğitimlerine katkıda bulunmaktadır. Scholz (2017), güvenli iş, asgari ücret, sağlık sigortası ve emeklilik fonları gibi sorunların işin yeniden örgütlenmesinden ve yapısal değişimden ayrı düşünülemeyeceğini savunur. Fakat Scholz’a (2017) göre dayanışma tekrar canlandırılmadan, mülkiyet değiştirilmeden ve demokratik yönetişim sağlanmadan bu konular verimli bir şekilde ele alınamaz.
Scholz (2017) yaşanan sorunlara karşı kooperatif ruhunun canlandırılabileceğini öne sürmektedir. Kooperatifleri modası geçmiş bir iş modeli olarak görenlere karşı kooperatiflerin çokuluslu şirketlerden daha fazla insan istihdam ettiğine dikkati çekmektedir. Sadece ABD’de kooperatiflerde istihdam edilen 900 binden fazla insan vardır. Brezilya’da tarımın %40’ını, Danimarka’da da perakende piyasasının %36’sını kooperatifler oluşturmaktadır. Kenya’nın GSYİH’sinin %45’i, Yeni Zelanda’nınkinin ise %22’si kooperatiflerden sağlanmaktadır. Birleşik Krallık’ta 400’den fazla iş kooperatifinde 200000 kişi çalışmaktadır. Berlin’de vatandaşlar şehrin elektrik şebekesini satın almak ve işletmek için kamu hizmeti kooperatifleri kurmaktadır. Hatta Almanya’nın Schönau şehrinde elektrik şebekesini işleten ve şehrin gaz ihtiyacını tedarik eden bir tüketici kooperatifi vardır. Geçmişteki çok sayıdaki başarısızlığına rağmen kooperatifler henüz miadını doldurmamıştır.
Scholz (2017) elbette ki bunun kolay bir iş olmadığının farkındadır. Silikon Vadisi’nde de daha büyük sorunlarla karşılaşmamak için işçilerin asgari sosyal korumaya sahip olması gerektiği dillendirilmektedir. Ama ekonomik eşitsizlik sorununu Silikon Vadisi’nin yönetim kurulu odalarından çıkacak kararlarla aşabilmek mümkün değildir. Scholz (2017) platform sahiplerinin hayırseverliğine bel bağlamak yerine platform altyapılarının demokrasi odaklı bir bakış açısıyla yeniden tasarlanması gerektiğini savunmaktadır.
Scholz’un (2017) platform kapitalizminin karşısına koyduğu platform kooperatifçiliğinin üç ögesi vardır. Birincisi, platform kooperatifçiliğinin çekirdeğinde, platform kapitalizminde olduğu gibi teknoloji vardır. Fakat özel mülkiyet nedeniyle sadece birkaç kişinin yararına olabilen platform kapitalizminin aksine demokratik değerlere bağlı farklı bir mülkiyet ilişkisiyle yapısal değişim hedeflenmektedir. İkincisi, platform korporatiflerinin temelinde dayanışma vardır. Platformlar, sendikalar, şehir yönetimleri vs. tarafından işletilebilir. Üçüncüsü, platform kooperatifçiliği, inovasyon ve verimlilik gibi kavramları bir avuç insanın yararına olacak biçimde değil, herkesin yararını gözeterek değerlendirir.
Platform kooperatifleri tartışılmakta (https://platform.coop/, http://wiki.p2pfoundation.net/Platform_Cooperativism, https://democracycollaborative.org/content/platform-cooperativism-internet-ownership-and-democracy ) ve platform kapitalizmine alternatif projeler geliştirilmektedir. Almanya’da Fairmondo, Amazon ve eBay’e alternatif, kullanıcıların kolektif mülkiyetinde ademi merkeziyetçi bir platform olarak faaliyet göstermektedir. Platformun 2000 üyesi vardır ve Fairmondo, hem e-ticaretin devleriyle rekabet etmekte hem de değerlerine bağlı kalmaya çalışmaktadır. Fairmondo, bu modeli başka ülkelere de yaymak istemekte ve yerel kooperatiflerin kolektif mülkiyetine ve ademi merkeziyet ilkesine dayanan küresel bir pazar inşa etmeye çalışmaktadır (https://fairmondo.uk/about). Coopify ise düşük gelirli işçileri dijital ekonomiye bağlayan bir platformdur. Ortadaki adamı devreden çıkararak ücretlerin platforma değil, işçiye gitmesini sağlamaktadır.
Airbnb’ye alternatif olabilecek, onun gibi kısa dönemli ev kiralama için kullanılabilecek ama ondan farklı olarak şehir yönetimi veya şehir sakinleri tarafından yönetilecek projeler de gündemdedir. Hatta Seul’de bu kapsamda MuniBnb adı verilen bir proje geliştirilmektedir. Çok sayıda şehrin katılımı ile hayata geçirilmesi planlanan Munibnb projesinde ücretler ev sahipleri ve şehir yönetimleri (şehir sakinlerine hizmet veya altyapının bakımı için ) arasında paylaşılacaktır. Sürdürülebilir Ekonomiler Hukuk Merkezi’nin kurucularından Janelle Orsi, eğer bu faaliyetler Airbnb olmadan, Munibnb gibi platformlar üzerinden de yürütülebiliyorsa milyonlarca turistin harcadığı paranın neden şehir sakinlerine değil de zengin kurumsal hissedarlara gittiğini sorgulamaktadır. (https://www.thenation.com/article/5-ways-take-back-tech/). Ayrıca Orsi, Munibnb’den farklı olarak elde edilen kârın şehir sakinlerine dağıtıldığı Allbnb adını verdiği bir model de önermektedir.
Platform kooperatifleri, sarı taksi ve Uber tartışmasının ötesinde bir seçenek olduğunu göstermektedir. Dünyanın birçok yerinde taksiciler ve sendikalar bir araya gelerek kendi uygulamalarını geliştirme ve kendi platformlarını kurma yolunu seçmiştir.
Scholz (2017), platform kooperatifleri için on temel ilke önermektedir. Birinci ilke, sahiplik üzerinedir. Platform şirketleri, son yıllarda fiziksel erişimin önemsizleştiği, asıl değerli olanın talep edildiğinde erişebilmek olduğu üzerinde durmaktadır. Müzik dinlemek veya film izlemek için dosyanın indirilmesine gerek yoktur; (şirketlerin sahip olduğu!) buluta erişilmesi yeterlidir. Bir arabaya sahip olmak yerine ortaklaşa binmenin yararları anlatılmaktadır. Platform kooperatifçiliği ise platformların kolektif mülkiyetini savunur. İkinci ilke, yeterli ödeme ve gelir güvencesidir. Scholz (2017), AMT’de iyi eğitimli bir işçinin saat başına 2 ile 3 dolar arasında almasının ABD gibi zengin bir ülkede utanç verici olduğunu yazmaktadır. Üçüncü ilke, şeffaflık ve veri taşınabilirliğidir. Şeffaflık, yalnız işleyişle sınırlı olmamalı, bütçenin yanı sıra hangi verinin toplandığını, nasıl toplandığını, nasıl kullanıldığını ve kime satıldığını da kapsamalıdır. Dördüncü ilke, değerlendirilme ve bildirimdir. Platform kapitalizminin en büyük sorunlarından biri çalışanların herhangi bir gerekçe gösterilmeden platformla ilişkilerinin kesilebilmesidir. Platform kooperatiflerinde ise ödemeler geç yapıldığında veya işçiler platformdan çıkarıldıklarında bir açıklama talep etme hakları vardır. Beşinci ilke, platformun tasarımının en başından itibaren işçilerin tasarım sürecine dahil edilmesiyle oluşturulmasıdır. Platformu kullanacak işçilerin, platformunun oluşumunda yer almaları sayesinde platformu inşa edecek ve işletecek olan kişiler işçilerin iş akışını daha iyi öğrenebilecek ve platformun işleyişini daha verimli hale getirilebilecektir. Altıncı ilke, koruyucu yasal çerçevenin sağlanmasıdır. Platform kooperatiflerine karşı düşmanca hukuk hamleleri yapılabilir. Buna karşı hazırlıklı olmak gerekir. Yedinci ilke, taşınabilir işçi hakları ve korumalarıdır. İşçilerin sosyal korumaları belirli bir işyerine bağlı olmamalıdır. Bu bağlamda, Fransa’da ve ABD’de her işçinin bir bireysel Güvenlik Hesabı’nın olması ve işçinin hizmetinden yararlanmak isteyen işletmenin işçiyi çalıştıracağı saat kadar sigorta ücreti ödemesi tartışılmaktadır. Böylece işverenlerin sigorta ücretlerinden kaçmak için bir işçiyi istihdam etmek yerine geçici işçi çalıştırması anlamsızlaşacaktır. Sekizinci ilke, işçilerin keyfi davranışlara karşı korunmasıdır. Uber, tüketicilerin sürücüleri notlandırmasını istemekte, belirli bir puanın altına düşen sürücüleri işten çıkarmaktadır. Parmağı büyük bir müşterinin yanlış bir yere dokunması bile sürücünün Uber’deki hesabının devre dışı bırakılması ile sonuçlanacaktır. Uber, bir çok platformda olduğu gibi işçilere bir açıklama yapmayı (ve dolayısıyla onlara kendilerini savunma şansı vermeyi) reddetmektedir. Ayrıca bir çalışanın bir platformda elde ettiği memnuniyet puanlarının diğer platformlara taşınamaması da çalışanların bir platformdan diğerine geçişini zorlaştırmaktadır. Dokuzuncu ilke, kimi zaman insanlık onurunu zedeleyici boyutlara erişebilen işyerindeki aşırı gözetim uygulamalarının reddidir. Onuncu ilke ise bağlantıyı kesme hakkıdır. İşin belli sınırları olmalı, işçi, dinlenme, hayat boyu öğrenme ve gönüllü politik faaliyet gibi etkinlikler için zaman ayırabilmelidir.
***
Platform kapitalizmi, Silikon Vadisi’nin yukarıdan aşağıya aldığı kararlarla çalışmaktadır. Scholz’un (2017) ifade ettiği gibi gerçek anlamda paylaşım, birliktelik, açıklık ve işbirliği için başka bir hikayeye ihtiyacımız vardır. Sorun, Uber gibi derebeylerini yıkmaktan çok insanların başka bir mülkiyet modelini düşünebilmesini sağlamak ve bu düşünceyi ana akım haline getirebilmektir. Platform kooperatifçiliği, gerçek bir paylaşım ve dayanışma ekonomisini hayata geçirebilir. Scholz (2017) platform kooperatiflerini bir seçenek olarak ele alırken başta Rosa Luxemburg’un yazdıkları olmak üzere kooperatifçiliğe soldan yöneltilen eleştirilerin de farkındadır. Haklılık payı da olabilecek bu eleştirilere karşın platform kooperatifleri,
– hizmetleri tüketicilere daha ucuza sunarak toplumsal faydaya katkıda bulunabilir;
– sosyalizmin öncülerine dönüşemeyebilir ama işçilere kendi işlerini kendi refahlarına katkıda bulunacak bir şekilde kontrol etme ve daha yaratıcı iş modellerini hayata geçirebilme olanağı sağlayabilir.
Platform kooperatifleri en azından platform kapitalizminin alternatifsiz olmadığını göstermesi açısından önemlidir.
Kaynaklar
Hoffman, R., & Casnocha, B. (2013). The start-up of you: Adapt to the future, invest in yourself, and transform your career. Random House.
Scholz, T. (2017). Uberworked and underpaid: How workers are disrupting the digital economy. John Wiley & Sons.
Slee, T. (2015). What’s Yours Is Mine: Against the Sharing Economy. New York: OR Books.
İlk Yorumu Siz Yapın